حرکت طولی و عرضیحرکت در زبان فارسی به معنای جنبش، در لغت فرانسه معادل Mouvement است و معادل انگلیسی آن انگلیسی Movement ،Motion، Move می‌باشد. حرکت در مقابل سکون است و در نظر قدما تعاریف گوناگون دارد. [۱]
صلبیا، جمیل، منوچهر صانعی دره بیدی، فرهنگ فلسفی، ج۱، ص۳۰۶، تهران، انتشارات حکمت.
۱ - مشهورترین تعریف حرکتمشهورترین تعریف آن عبارتست از نحوه وجودی که شی به واسطه آن از به تدریج از قوه به سوی فعل می‌رود. و تدریجی بودن آن بدین معناست که اجزایی که برای وجود آن فرض می‌شود در زمان واحد با هم جمع نمی‌شوند بلکه در طول زمان به وجود می‌آیند. [۲]
طباطبایی، حسین، نهایه الحکمه، ص۲۵۴، قم، نشر اسلامی، ۱۴۲۲ق، چ شانزدهم.
به عبارت دیگر مقصود از تدریجی بودن حرکت این است که هر یک از حدود و اجزای فرضی وجود آن، فعلیت جزء فرضی پیشین و قوه جزء پسین می‌باشد. [۳]
شیروانی، علی، شرح نهایه الحکمه، ج۲، ص۲۵۰، قم، نشر بوستان کتاب، ۱۳۸۶ش، چ هفتم.
تدریج یک امر بدیهی است و با کمک حس شناخته می‌شود [۴]
طباطبایی، حسین، نهایه الحکمه، ص۳۵۴، تعلیقه مصنف بر نهایه.
و مقصود از تدریج واقع شدن در زمان‌های یکی پس از دیگری است. [۵]
صلبیا، جمیل، منوچهر صانعی دره بیدی، فرهنگ فلسفی، ج۱، ص۳۰۶.
حرکت طولی و عرضی عبارتست از وقوع حرکت و تغییر تدریجی در ماهیت‌های نوعی. به این صورت که اگر حرکت در ماهیت‌های نوعی، در یک سلسله از بالا به پایین که بر یکدیگر مترتب بودند صورت پذیرفت حرکت طولی رخ داده است حرکتی که از نوع عالی آغاز شده و به نوع متوسط رسیده و سرانجام به نوع اخیر پایان می‌یابد. ولی اگر این حرکت در میان ماهیت‌های نوعی زیر مجموعه یک جنس قریب که در عرض یکدیگرند نه درطول هم، روی دهد، حرکت عرضی اتفاق افتاده است. [۶]
طباطبایی، حسین، نهایه الحکمه، ص۲۶۵.
۲ - روند حرکت در حرکت طولی و عرضیدر حرکت طولی و عرضی که حرکت از نوع عالی شروع شده و به نوع اخیر می‌رسد روند حرکت بدین صورت است: در هر حرکت ماده و صورتی و نیز قوه و فعلی باید باشد، یک ماده اولی وجود دارد که توسط یک صورت نخستین که همان صورت جسمی است تحصل یافته و به فعلیت رسیده است. انگاه مجموع این ماده و صورت، یک حرکت ثانی را محقق می‌کنند و ماده ثانی را برای صورت بعدی که صورت نباتی می‌شوند و پس از الحاق این صورت در گیاه حرکت روی می‌دهد. سپس مجموع ماده ثانی (دوم) و صورت نباتی، ماده‌ای برای صورت بعدی که مثلا صورت حیوانی است قرار می‌گیرند و همینطور این سلسله ادامه می‌یابد تا به نوع اخیر می‌رسد. [۷]
علی شیروانی، شرح بر نهایه الحکمه، ج۲، ص۳۱۹.
در این حرکت ماده نیز در حال تغییر است و ماه هر صورت نوعی با ماده صورت نوعی پس از خود تفاوت دارد بدین صورت که موضوع صورت نخستین که قرار است با آن به فعلیت برسد همان ماده اولی است و انگاه مجموع آن ماده و صورت ، موضوع واقع می‌شوند برای صورت دوم، اما به این صورت که ماده با پذیرش صورت جدید، صورت قبلی را نیز نگاه میدارد مانند انسانی که لباسی را بر وری لباس دیگر می‌پوشد. [۸]
طباطبایی، حسین، نهایه الحکمه، ص۲۶۵.
اما در حرکت عرضی، یک ماده وجود دارد که صورت‌های گوناگون، یکی پس از دیگری بر آن وارد می‌شوند بدین صورت که هر گاه یکی از آن صورت‌ها در آن حلول کند آن ماده از پذیرش صورت دیگر ابا خواهد داشت. در این قسم از حرکت ، همان ماده‌ای که در آغاز حرکت موضوع حرکت بوده است تا پایان حرکت موضوع آن خواهد بود و همه صورت‌های جوهری وارد بر آن خواهند شد بدین صورت که این ماده پس از قبول صورت اول، حرکتی را تشکیل می‌دهد و در حرکت دوم، قبل از قبول صورت دوم، صورت پیشین را از دست خواهد داد که به این عمل خلع و لبس می‌گویند. [۹]
علی شیروانی، شرح نهایه الحکمه، ج۲، ص۳۲۰.
۳ - پانویس
۴ - منبعسایت پژوهه، برگرفته از مقاله «حرکت طولی». |